EKREM HAYRİ PEKER

1908 yılında tatarların ve Başkurtların yaşadığı bölgeye Paris’te Jön Türklerin çıkardığı Şura-i Ümmet gazetesinin geldiğini Zeki Velidi Togan’ın anılarından öğreniyoruz. İstanbul’daki gelişmeler Türkiye’de yapılan devrim Rus gazetelerinde geniş yer buluyordu. Türkçülerin faaliyetleri Tataristan, Başkurdistan ve Türkistan’da takip ediliyordu. İstanbul’daki çalışmalar Türk aydınlarına ilham veriyordu.

Bolşevik devriminden sonra Başkurtlar bir ordu kurup bağımsızlık mücadelesine girişmişlerdi. Orenburg, kazaklarla arada bir engeldi. Zeki Velidi Togan, Buhara Hanı’na iki temsilci göndererek kuvvetleriyle Bolşeviklere saldırmasını istediğinde han, “Moskova’da kim hâkimse onu Rusya’nın meşru hükümeti olarak tanıyacağını, Rusya ile yapılan muahedelere sadık kalacağın ve kıyam hareketine iştirak etmeyeceğini” bildirir.

Başkurt, Kazak Alaş-Orda ve Hokant cumhuriyetleri Beyaz Ordu generali Kolçak tarafından yıkılır. Kırım ve Kafkas cumhuriyetleri de Denikin’in kumanda ettiği Beyaz Ordu tarafından yıkılır. Toğan ve arkadaşlarının tek bir Türk cumhuriyeti mücadelesine Sultan Galiev ’de destek verir.

Berlin’de bulunan Talat Paşa, Radek’le temas eder. Bunun neticesinde İttihatçılar İngilizlere karşı olan mücadelelerine devam etmek için Moskova’ya gelirler. 1920 yılı mayıs sonunda Cemal Paşa, Halil Paşa, Bedri Bey ve Hacı Sami Bey Moskova’dadır.

Çiçerinl’e görüşen İttihatçıların amacı Esir Türk subay ve Türkistan’dan toplanacak mücahitlerle bir ordu oluşturup, İnglizlerle mücadele etmektir. Cemal Paşa, Taşkent ve Buhara üzerinden Afganistan’a geçer.

Moskova’ya gelen Enver Paşa, Zeki Velidi Togan tarafından ortaya atılan Bakü’de “Müslüman Milletler Şark kongresi” toplanması planı üzerinde çalışır.

Cemal Paşa’nın Türkistan ziyareti Ruslara ve Bolşeviklere karşı bağımsızlık mücadelesinde olan Türkistan mücahitleri tarafından hoş karşılanmaz. Bu durum Enver Paşa’nın bölgeye geldiğinde ilk başlarda şüphe yaratır.

Togan, 29 Haziran 1920’de Moskova’yı terk ederek bölgeye gelir. Buradan gizlice Bakü’ye geçerek 1-5 Eylül tarihleri arasında toplanan “ Bakü Şark Milletleri Kongresi”ni izler. Bakü’de TKP’nin kurucusu Mustafa Suphi’nin evinde kalır.

Buhara’da ilan edilen cumhuriyetin başında Osman Hoca ve Feyzullah Hoca bulunuyordu.Kaçan emirin hazinesine el konulur ve Moskova’ya gönderilir. Hazinenin bir kısmı milli mücadele veren Ankara’ya gönderilir. TBMM’nden İsmail soysallıoğlu Buhara’ya teşekküre gelir.

Halil Paşa ve Hacı Sami Bey bölgeye gelip incelemelerde bulunurlar. Daha Moskova’dayken Enver Paşa Zeki Velidi Togan’la temasa geçer. Togan’ın 40 bin kişilik Başkurt ordusu Paşa’nın ilgisini çekmiştir.Buhara’ya bulunan Türk subaylarından Ali Rıza Bey’e Moskova’da bulunan Enver Paşa’dan mektup ve Liva-i İslam dergisi gelmişti. Ancak Paşa’nın Bolşeviklerle işbirliği sıkıntılıdır.

Enver Paşa’nın bölgeye gelip, mücadele etme isteği Türkistan Milli Kongresi üyeleri tarafından hoş karşılanmaz. “Enver Paşa bölgeye gelirse, dış ülkelerden yardım alamayız” gerekçesiyle itiraz ederler.

Enver Paşa, 20 Aralık 1921’de Buhara’ya gelir. Zeki Velidi Togan’la temasa geçer. Diğer bir amacı da Afganistan’dan geri dönen cemal Paşa’yla görüşmektir. Bu amaçla Doktor Nazım Bey’i Carcuy istasyonuna gönderir. Ama Bolşevikler Cemal paşa’nın trenden inmesine müsaade etmezler.

Togan, Enver Paşa’ya “Ruslar’ın Lehistan cephesinde kuvvetlendiğini buradaki kuvvetlerini bölgeye getireceklerini, verdikleri mücadelenin Pan-Türkist ve Pan-İslamist olmakla suçlanacağını, Afganistan’dan bu mücadeleye destek vermesini” ister.

Hacı Sami Bey, Enver Paşa’nın Afganistan’a gitmesinin “Ömür zayi etmek olacağını ve Amanullah Han’a güvenmenin hatalı olacağını” söyleyerek karşı çıkar.

Enver Paşa, karışık duygular içindedir. Paşa, “Talat Paşa merhum gibi Berlin sokaklarında bir Ermeni kurşunuyla ölmek istemem. Canım Türk milletinin halâsı yolunda feda olması gerekir. Gazi olmazsak şehidiz.”

Enver Paşa bu duygularla Basmacılara katılmak için harekete geçer. Emir yanlısı Lakayları mücadeleye katmak için yanlarına gider ve esir alınır.

Oysa Semerkant bölgesindeki Başkurt taburları isyan edip, demiryolu birçok yerden havaya uçurulacaktı. Paşa’nın esir düşmesi bu planı suya düşürür. Buhara birlikleri de dağılır.

***

Paşa şehit olduktan sonra mücadeleyi sürdüren Hacı Sami Bey, dizinden yaralandığı için mücadeleyi bırakır ve Zeki Velidi Togan’ın ısrarına rağmen tedavi olmak için Türkiye’ye dönmek ister. Tedavi olduktan sonra geri dönecektir.

Afganistan’a geçen Hacı Sami Bey’in Kabil’e gelme isteği reddedilir. Hacı Sami Bey, 35 kişilik maiyetiyle Türkiye’ye gitmek için Herat’tan Meşhed’e geçer. Geride kalanların sürdürdüğü mücadele kısa bir süre sonra sona erer.

Hindistan üzerinden Avrupa’ya giden Togan, Bombay’daki camilerde “Zinde bad (yaşasın) Mustafa Kemal” yazılı olduğunu söyler.

Kaynak: https://www.belgeseltarih.com/teskilat-i-mahsusa-ve-turkistan/